नेपाल पुनःएकीकरणमा गोरखनाथको भुमीका

नेपाल पुनःएकीकरणको इतिहासमा गुरू गोरखनाथको विशिष्ट भूमिका रहेको पाइन्छ । गुरू गोरखनाथ को आशीर्वचन र भूमिकाले द्रव्यशाह गोरखाको राजा बनेको र पृथ्वीनारायण शाहले एकीकरण अभियान अघि बढाएको भनाई छ । भगवान शिवकै अवतार मानिने गुरू गोरखनाथको विषयमा निश्चित तिथिमिति जन्म, मोक्ष पाउन मुश्किल छ ।

तर, ‘हठयोग प्रदीपिका’ मा नौ नाथहरूको वर्णन पाइन्छ। एकनाथ, आदिनाथ, मत्स्येन्द्रनाथ, उदयनाथ, दण्डनाथ, सत्यनाथ, सन्तोषनाथ, कूर्मनाथ र जलन्धरनाथ आदि नाथहरूलाई शिवको अवतार मानिन्छ। यस बाहेक, बाँकी अन्य नाथहरू केवल सिद्ध थिए। नाथ सिद्ध गुरुहरू मध्ये, गुरु गोरखनाथ सबैभन्दा लोकप्रिय भए।

गुरू गोरखनाथको चर्चा त्रेता युगका पुरुषोत्तम राम र हनुमानले पनि गरेको पाइन्छ भने द्वापरयुगमा भगवान् श्रीकृष्णले पनि चर्चा गर्नुभएको छ । यता कलियुगमा पटक-पटक उदय भएको एकथरीको इतिहासले देखाउँछ । नेपालको काठमाडौंमा पशुपतिनाथ र विशाल नेपालभित्रको आसाम (गोहाटी) मा माता कामाख्या देवीको स्थापना गुरूगोरखनाथले गर्नुभएको कुरा गोरखनाथ पुराणमा उल्लेख छ ।

विभिन्न पौराणिक स्रोतलाई आधार मान्दा यस हिमवत्खण्डमा गुरू गोरखनाथको भूमिका पशुपतिनाथको मन्दिर स्थापनाभन्दा अगाडि देखि नै मान्नुपर्ने हुन्छ । हामीले यसलाई विभिन्न कालखण्डमा विभाजित गरेर हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

१. पशुपतिनाथ र माता कामाख्या देवी मन्दिर स्थापना भन्दा अगाडिको अवधि र धर्म रक्षार्थ खेलेको भूमिका ।

२. नवौ शताब्दी पछिको भूमिका ।

३. पृथ्वीनारायण शाहकालिन समयको भूमिका ।

(क)पौराणिक श्रुति र किंवदन्तीका आधारमा गोरखनाथ पुराणका अनुसार गुरू मच्स्छेन्द्रनाथ बंगालमा भिक्षाटनमा हिँड्दै जाने क्रममा उमेर धर्केका सन्तानहीन दम्पत्तिका घरमा पुगे । उनको पूर्वावस्था र पीडा सुनेपछि गुरू मच्स्छेन्द्रनाथले खान दिएको सन्तान जन्मने वुटीचरु नखाई गोवरको राशमुनि राखिदिइन् । १२ वर्ष पछि उक्त चरुवुटि मार्फत जन्मने सन्तानको अवस्था बुझ्न गुरू मच्स्छेन्द्रनाथ सूर्यदयाल नामक ब्राह्मणको घरमा पुग्नुभयो । ती ब्राह्मणकी श्रीमतीले बुटी आफूले नखाएको गोबरको राशमुनि गाडिदिएको रहस्य खोलेपछि गुरू मत्स्येन्द्रनाथले गोबरको राश उदिनेर तल हेर्दा १२ वर्षे बटुक बाहिर निकाले । त्यसपछि ती सन्तानहीन दम्पत्तीले बटुक माग्दा गुरू मत्स्येन्द्रनाथ रिसाएर आफ्नै साथमा लिएर हिँडेको कथनमा गोबरबाट उत्पत्ति भइ बढेको हुनाले गोरखनाथ नाम रहेको किंबदन्ती छ ।’

(ख) राष्ट्रगुरू योगी नरहरिनाथको ॐ जय गोरखाका अनुसार सत्ययुग वैशाखी पूर्णिमा तीथिमा मङ्गलमय मङ्गलबार लोकानुग्रहका लागि द्वादशाब्दिक बाल भास्करतुल्य बालगोरक्षनाथका रूपमा शिवले अवतार लिएर राष्ट्रगुरू भएर गोरखा राष्ट्रको स्थापना गर्नुभयो । कैलाश मानशरोवरदेखि दक्षिण पक्षमा गण्डकी नगरमालाका भालस्थलमा धर्मावती गण्डकी र वृद्धगण्डकी मध्यस्थ पञ्चधार उपकैलाश पवर्तका कैलाशका गुहा (गुफा) बाट प्रकट हुनुभयो । त्यसकारण मङ्गलबार समस्त गोरखा जातिले शिवावतार गौरक्षानाथको विशेष पूजा गर्ने र रोट (भुमरे ताइ रोट) चढाउने प्रचलन चलाए ।

यसरी हेर्दा गुरू गोरखनाथको पछिल्लो भूमिका मान्नुपर्ने हुन्छ । कैलाशकुट गुहाबाट गुरू गोरखनाथ काठमाडौं उपत्यका प्रवेश गरेको घटना त्यतिकै रोचक छ । काठमाडौंमा गुरू गोरखनाथ घुम्दै आउनुभयो पशुपतिनाथको स्थापना गर्नुभएका गोरखनाथलाई अपमान गरे । यो अवस्थामा गुरू गोरखनाथले टौदह नागदहसमेतका काठमाडौं उपत्यकाका सबै नागहरू गुहेश्वरीमा खिचेर नागका टाउकाको आसन गरि समाधि
बस्दा उपत्यकामा ठूलो अनिकाल र खडेरीको महामारी चल्यो ।
तत्कालीन मल्ल राजा अतालिएर वास्तविकता बुझ्न तान्त्रिकहरूसँग सल्लाह गरे । तान्त्रिकले नागहरूलाई गोरखनाथले गुह्येश्वरीमा खिचेर राख्नाले यस्तो भएको हो र ती नाग नछुटाएसम्म पानी नपर्ने सुझाव दिए।

यसको समाधानका लागि गुरू गोरखनाथका गुरू मत्स्येन्द्रनाथ हाल कामरुकामख्या नामको राज्य जहाँ महिला महारानीको हुकुम चल्छ । त्यहाँ गएर मत्स्येन्द्रनाथलाई ल्याएर गोरखनाथका अगाडि गुह्येश्वरीमा उभ्याएपछि गुरू सामु गोरखनाथ नाग छोडेर दर्शन गर्न उठ्नुहुन्छ । त्यसैबेला नागहरू फुत्कन्छन् र पानी पर्दछ।

पशुपतिनाथ स्थापना गर्ने शिवअवतार गुरू गोरखनाथको मन उपत्यकाका तत्कालीन मल्ल राजाहरूको बेवास्थाले दुखेको थियो चित्त शान्त भएको थिएन । नागहरू छुटेपछि गोरखनाथ आफ्ना गुरू मत्स्येन्द्रनाथसँग बिदा भएर काठमाडौंबाट पश्चिमतिर लाग्नुभयो । आफ्ना चेलाका साथ श्रावण महिनाको वर्षाद् झरीमा लमजुङ घनपोखराको लेकमा पुगे । आश्रय गुफाबाट गुरू गोरखनाथको टोली लमजुङ्ग राजाका माइला छोरा द्रव्य शाह बस्ने गोठमा पुग्यो ।

उक्त गोठको कोठामा एकाएक तल भुइँबाट एउटा लामो हात भिक्षा माग्ने शैलीमा तेर्सियो । द्रव्य शाहले तल हेर्दा माग्ने तीन फिट होचो हात मागकट जति लामो अनौठो रूपको होला भनेर दर्शन गर्दै परिचय मागे ।

द्रव्य शाहले गुरूको टोलीलाई खिर पकाउन लगाएर भोजन गराए । तत्पश्चात् गुरू गोरखनाथले राजाको छोरो गोठमा बस्ने हैन । दरबार गएर राजारानीसँग सल्लाह गर राईनास कोटमा सानो दरबार बनाएर बस । गोरखाको लिगलिग कोटको डाँडामा हुने दौडमा पहिलो हुने राजा बन्न पाउँछ, त्यहाँ मौका छोप । तिमी गोरखाको राजा हुन्छौ । मलाई गोरखनाथ बाबा भन्छन्, सम्झिराख ।

पछि तिनै द्रव्य शाहका उत्तराधिकारी श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहले पुनः गोरखनाथकै आशीर्वचनबाट पुनःएकीकरणको अभियान चलाए । अन्ततः उपत्यकाका मल्ल राजाहरूलाई विस्थापित गरेर गुरू गोरखनाथले स्थापना गरेको पशुपतिनाथ रहेको काठमाडौं नेपाल एकीकरणमा सामेल गरेर विशाल नेपाल निर्माण गरेका थिए ।